اقسام آزادی از دیدگاه شهید مطهری

•الرّحمن، عَلَّمَ القُرآن، خَلَقَ الإنسان، عَلَّمَهُ البَیان» (1)

آزادی و اقسام آن

هر موجود زنده ای كه می‌خواهد راه رشد و تكامل را طی كند، یكی از احتیاجاتش آزادی است»() و در این میان انسان و رشد و پرورش او نیازمند برخورداری از آزادی و مواهب آن است. انسان های آزاد انسان هایی هستند كه با موانعی كه در جلوی رشد و تكاملشان هست مبارزه می‌كنند. انسان هایی هستند كه تن به وجود مانع نمی‌دهند»(3)

آزادی اجتماعی

انسان، گذشته از آزادی هایی كه گیاهان و حیوانات به آن نیازمندند، یك سلسله نیازمندی های دیگری هم دارد كه ما آن را به دو قسم تقسیم می‌كنیم، یك نوع آزادی اجتماعی است. یعنی بشر باید در اجتماع از ناحیه سایر افراد اجتماع آزادی داشته باشد، دیگران مانعی در راه رشد و تكامل او نباشند، او را محبوس نكنند، به حالت یك زندانی در نیاورند كه جلوی فعالیتش گرفته شود، دیگران او را استثمار نكنند، استعباد نكنند»(4). در نص قرآن مجید، یكی از هدف هایی كه انبیاء داشته اند این بوده كه به بشر آزادی اجتماعی بدهند. در یكی از این آیات آمده است: قُل یا أهل الكتاب تعالوا إلی كلمه سواء بیننا و بینكم ألا نعبد إلا الله و لا نشرك به شیئاً و لا نتخذ بعضنا بعضاً أرباباً من دون الله»(5)، یك جمله این آیه این است: ألا نعبد إلا الله و لا نشرك به شیئاً» در مقام پرستش، جز خدای یگانه چیزی را پرستش نكنیم. جمله دوم و لا نتخذ بعضنا بعضاً ارباباً من دون الله»، اینكه هیچ كدام از ما دیگری را بنده و برده خویش ندانیم و هیچ كس هم یك نفر دیگر را ارباب و آقای خود نداند، ناظر به آزادی اجتماعی انسان از جانب دیگر افراد اجتماع است.

آزادی معنوی

نوع دیگر آزادی، آزادی معنوی است كه بیشتر از هر چیز دیگر ارزش دارد. آزادی اجتماعی بدون آزادی معنوی میسّر و عملی نیست و درد امروز جامعه بشری این است كه می‌خواهد آزادی اجتماعی را تأمین كند ولی به دنبال آزادی معنوی نمی‌رود. این آزادی همان است كه در زبان دین، تزكیه نفس» و تقوا» گفته می‌شود.»(6) استاد در ارتباط با این مسأله به ذكر جمله باارزشی از امام علی (ع) می‌پردازد كه إنّ تقوی الله مفتاح سدادٍ و ذخیرة معادٍ و عتقٌ من كلّ ملكة و نجاةٌ من كلّ هلكةٍ»(7). بشر باید در ناحیه وجود خودش، در ناحیه روح خودش آزاد بشود تا بتواند به دیگران آزادی بدهد.

تفكر

یكی از مقدس ترین استعدادهای بشر كه بسیار نیازمند آزادی است، تفكر است. بهترین قسمت از انسان كه لازم است پرورش پیدا كند، تفكر است و قهراً چون این پرورش نیازمند به آزادی؛ یعنی نبودن سد و مانع در جلوی تفكر است، بنابراین انسان نیازمند به آزادی در تفكر است»(8)، تفكر لازمه بشریت است و اسلام نه تنها آزادی تفكر داده بلكه تفكر را یكی از واجبات دانسته كه از عبادات محسوب می‌شود.

اصل فطرت

اصل فطرت اصلی است كه در معارف اسلامی، اصل مادر شمرده می‌شود»(9). حقیقت این است كه آزادی انسانی، جز با نظریه فطرت؛ یعنی اینكه انسان در مسیر حركت جوهری عمومی جهان با بعدی علاوه به جهان می‌آید و پایه اولی شخصیت او را همان بعد می‌سازد و سپس تحت تأثیر عوامل محیط تكمیل می‌شود و پرورش می‌یابد، قابل تصور نیست. این بعد وجودی است كه به انسان شخصیت انسانی می‌دهد تا آنجا كه سوار و حاكم بر تاریخ می‌شود و مسیر تاریخ را تعیین می‌كند»(10)
استاد بر این نكته تأكید می‌ورزد كه انسان در وجود خویش از خطا و اشتباه مصون نیست؛ اما سرانجام به حكم فطرت می‌تواند راه خویش را باز یابد. حكم فطرت در نهایت امر تخلف ناپذیر است و انسان پس از یك سلسله چپ و راست رفتن ها و تجربه ها، راه خویش را می‌یابد و آن را رها نمی‌كند»(11)
اما ضرورت بحث این اصل در اینجا به خاطر این است كه چون بنا بر اصل فطرت، روان شناسی انسان بر جامعه شناسی او تقدم دارد و جامعه شناسی انسان از روان شناسی او مایه می‌گیرد»(12) و از طرفی روح جمعی جامعه وسیله ای است كه فطرت نوعی انسان برای وصول به كمال نهایی خود انتخاب كرده است»(13)، لذا می‌توان از این رهگذر به اهمیت وابستگی آزادی معنوی و تقدم آن بر آزادی اجتماعی اشاره كرد كه فطرت انسان برای وصول به كمال نهایی خود انتخاب می‌كند.

نویسنده: محمد رستمی، دانشجوی رشته معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق

پی نوشتها:
1- سوره الرحمن/4ـ1
2- مطهری، مرتضی،آزادی معنوی، تهران: انتشارات صدرا، 1372، ص16
3- همان
4- همان، ص 17
5- همان، ص ـ سوره آل عمران/64
6- همان، ص21
7- همان، ص22 ـ نهج البلاغه فیض الإسلام، خطبه 221
8- مطهری، مرتضی، پیرامون جمهوری اسلامی، تهران: انتشارات صدرا، 1372، ص92
9- مطهری، مرتضی، مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، دفتر انتشارات اسلامی، ص62
10- همان، ص363
11- همان، ص344
12- همان، ص276
13- همان، ص342

منبع: شهید مطهری فصلنامه اندیشه صادق، شماره6برگرفته شده از سایت راسخون

علل و عوامل پیدایی سکولاریسم از دیدگاه شهید مطهری

دکوراسیون اتاق خواب

اقسام آزادی از دیدگاه شهید مطهری